Ima li privilegovanih među povratnicima u BiH?

Više od 113.000 građana Bosne i Hercegovine (BiH) još nosi zvanični status izbjeglice ili raseljene osobe, iako je rat završio prije 27 godina.

Samo sa državnog nivoa vlasti je između 2009. i 2019. godine u popravak kuća i stanova za građane, koji su se vratili u prijeratna mjesta boravka, uloženo 382 miliona maraka (oko 190 miliona eura), pokazuju podaci državnog Ministarstva za ljudska prava i izbjeglice.

No, pomoć često ne stiže do onih kojima je najpotrebnija.

Službe za reviziju su utvrdile da nadležne institucije netransparentno troše novac namijenjen povratničkoj populaciji.

Kome su namijenjeni javni pozivi?

Dika Berbić živi kao podstanar u Derventi, gradu na sjeveru BiH.

Za pomoć u obnovi porodične kuće je konkurisala još 2013. godine, kada je kao izbjeglica živjela u Sjedinjenim Državama.

Četiri godine kasnije se vratila, i ponovo konkurisala na javni poziv Federalnog ministarstva za izbjeglice i raseljene osobe.

Ovo ministarstvo je, naime, krajem prošle godine raspisalo javni poziv namijenjen povratnicima u bosanskohercegovački entitet Republiku Srpsku.

U pozivu je navedeno da pravo da konkurišu imaju svi građani koji nemaju riješeno stambeno pitanje, čije su kuće porušene ili uništene tokom rata. Za to su morali, kao dokaz, priložiti svu potrebnu dokumentaciju.

“Stalno se javljam na te javne konkurse i odradim papirologiju. Imam dojam da ministarstvo radi čisto da ima opravdanje da se nešto radi. Ali koliko vidim ništa ne rješavaju. Ja sam na listi 2017. godine bila na 23. mjestu, a sad sam na 24., jer je uletio valjda neko novi”, kaže Berbić za Radio Slobodna Evropa (RSE).

Prva na preliminarnoj listi od 66 građana, koji su konkurisali za dobijanje donacije nadležnog Federalnog ministarstva, je Dikina sugrađanka Nedžada Skelić.

Ona se, kako kaže, vratila nakon rata u obnovljenu roditeljsku kuću, gdje živi od 2000. godine. Uvidom u javni poziv, ona ispunjava jedan od sedam opštih uslova.

Nedžada Skelić živi na prijeratnoj adresi u uslovnoj porodičnoj kući, nije prijeratna vlasnica niti nasljednica neuslovne nekretnine, niti je živjela na adresi koja je predmet rekonstrukcije, kao što je propisano javnim pozivom.

Skelić je na javnom pozivu prijavila parcelu sa izgrađenim temeljima, koja se nalazi pored njene porodične kuće.

Ona kaže da je tu nekretninu dobila na poklon od očevog brata, koji je tu imao kuću prije rata.

Objašnjava da ima sina koji se oženio i dobio djecu, te da na poklonjenoj parceli planira izgraditi novu kuću, u kojoj će živjeti sa sinom i njegovom porodicom.

Porodična kuća će, kaže, ostati u vlasništvu njenih roditelja.

Za javni poziv je, dodaje, saznala slučajno i ne razumije kome bi to moglo smetati.

“Ne znam ko se to dosjetio, ko je toliko zavidan, ili ne znam šta. Dobijaju svi donacije na isti način”, kaže Nedžada Skelić.

Šta su uslovi javnog poziva ?

U javnom pozivu Federalnog ministarstva za izbjeglice i raseljena lica su navedeni opšti i posebni uslovi koje moraju ispunjavati svi koji žele da im država pomogne obnoviti prijeratni dom.

Dokumentima potencijalni korisnik mora dokazati da je izbjeglica iz BiH, raseljena osoba u BiH ili povratnik u prijeratno mjesto boravka.

Javnim pozivom je propisano i da korisnik pomoći može prijaviti za rekonstrukcije samo nekretninu koja je u njegovom vlasništvu, a koja je neuslovna za stanovanje, i u kojoj je imao prijavljeno prebivalište na početku rata, u aprilu 1991. godine.

Kao šesti uslov je propisano da korisnik pomoći i članovi njegovog domaćinstva u kojem je živio 1991. godine nemaju drugu nekretninu, uslovnu za stanovanje u BiH.

Oni koji ispunjavaju uslove ne dobijaju pomoć

Radomir Džigerović, iz opštinske Kancelarije za raseljene osobe u Derventi, kaže da Opština nema uticaja na izbor korisnika pomoći, jer to rade entitetska ministarstva za izbjeglice. Opština pomaže samo u izgradnji puteva, te komunalnih priključaka za vodu, struju, kanalizaciju.

“To što su se građani žalili, u pravu su. Iskren da budem, javno sam govorio svima. Uglavnom su prošli neki koji nisu na neki način zaslužili da prođu. A oni koji su jadniji i možda po kolektivnim smještajima nisu prošli. Koji je kriterij? Kako je to? Znamo mi svi kako to funkcioniše, ali ja sam tu nemoćan”, kaže Džigerović.

On dodaje da je nedavno obilazio kuće koje su izgrađene prethodnih godina i da je 90 posto njih neuseljeno, iako korisnici pomoći potpisuju ugovor kojim se obavežu da će živjeti u obnovljenoj nekretnini.

“Ali ja ne mogu nikog natjerati, ni dovesti iz Hrvatske ili Amerike da žive tu”, kaže on. Objašnjava da se fondovi za povratnike smanjuju ali da se sve više ljudi pojavljuje, i raspituje za načine da dobiju kuću.

Šta kažu u Federalnom ministarstvu za izbjeglice i raseljene?

U Federalnom ministarstvu za izbjeglice i raseljene osobe navode da su liste, koje su objavili u aprilu ove godine, preliminarne, odnosno liste potencijalnih korisnika.

“Prije nego što dobije donaciju, inžinjer izađe na teren i utvrdi činjenično stanje. A poslije toga se kreće u realizaciju. Znači, ovo je samo lista potencijalnih korisnika, koji su ispunili kriterije, a ne lista onih koji će dobiti”, kaže pomoćnik Federalnog ministra za izbjeglice u Sektoru za izgradnju i obnovu stambenih objekata raseljenih osoba, povratnika i izbjeglica, Nisvet Mujanović.

On dodaje da Ministarstvo ima ograničena sredstva i da je nemoguće udovoljiti na oko 5.000 zahtjeva, koliko pristigne na javne pozive koje Ministarstvo raspisuje svake dvije godine. Stoga, Ministarstvo raspoređuje ulaganja na način da u svaku opštinu uloži po nešto.

“Ne mogu svi dobiti ni u jednoj opštini. Imamo 4,8 miliona maraka (2,4 miliona eura) za tu namjenu. I na osnovu toga se uradi 380 do 400 stambenih jedinica u cijeloj BiH. Dio korisnika dobije ove, a dio će dobiti naredne godine”, ističe Nisvet Mujanović.

Kakvo je stanje u oblasti povratka izbjeglica i raseljenih?

Pravo na povratak svih građana BiH u svoje prijeratne domove je garantovan Aneksom VII Dejtonskog sporazuma iz 1995. godine.

Tada je u Bosni i Hercegovini bilo oko milion izbjeglica i raseljenih osoba.

Više od 85 posto njih se vratilo tokom prve poslijeratne decenije, pa se do 2005. godine broj raseljenih smanjio na 186.138 osoba.

Iako su državne institucije u posljednjih sedamnaest godina uložili stotine miliona maraka u povratak, u zemlji je još uvijek više od 96.000 raseljenih osoba.

“Broj raseljenih osoba ne smanjuje se proporcionalno broju izgrađenih-obnovljenih stambenih jedinica”, navodi Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice BiH, u posljednjem izvještaju o povratku iz 2019. godine. Te godine je za pomoć u obnovi i povratku, kroz Fond za povratak BiH, utrošeno više od 40 miliona maraka (20 miliona eura), navodi se u izvještaju.

Dokument objašnjava da se baza podataka o raseljenim osobama ne ažurira, pa je “veoma teško utvrditi stvarni broj raseljenih osoba”.

Teško je utvrditi i količinu novca utrošenu za pomoć povratnicima, kaže predsjednica nevladine organizacije Unija za održivi povratak, Mirhunisa Zukić.

“Ja pratim ovu oblast već skoro 30 godina. Ali nisam mogla pohvatati koliko je ukupno novca utrošeno. Vrlo je to nekako transparentno i konfuzno”, kaže ona.

Ona objašnjava da je udruženje nadziralo trošenje novca i u okviru projekta napravilo bazu podataka.

Prema ovoj bazi podataka, razne državne institucije su između 2017. i 2021. godine izdvojile 231 milion maraka (115 miliona eura) za pomoć povratku.

Ni državna revizija ne zna gdje i kako institucije troše novac

Ured za reviziju institucija je, u Izvještaju o reviziji budžeta Federacije BiH za 2021. godinu, utvrdio da je Federalno Ministarstvo raseljenih osoba i izbjeglica podijelilo više od 22 miliona maraka (11 miliona eura) pomoći za rješavanje različitih socijalnih pitanja povratnika.

Sredstva su dijeljena netransparentno i često bez javnih poziva, utvrđenih kriterija za bodovanje kandidata ili obaveze izvještavanja o utrošku novca.

Revizori još od 2021. godine upozoravaju na neefikasnost i netransparentnost sistema pomoći povratnicima, ali se od tada do danas stanje nije značajnije mijenjalo.

U Federaciji BiH i dalje ima 118 kolektivnih centara, u kojima boravi oko 2.750 osoba, pokazuju podaci Federalnog ministarstva raseljenih osoba i izbjeglica.

U drugom bh. entitetu, Republici Srpskoj, još postoje dva kolektivna centra za raseljene osobe, jedan u Doboju i jedan u Zvorniku.

U njima je smješteno oko 109 osoba, uglavnom socijalno ugroženih, ističe se u odgovoru Republičkog sekretarijata za raseljena lica i migracije Republike Srpske.

Zvanični podaci pokazuju da je izvan Bosne i Hercegovine još 16.936 izbjeglica, a najviše u Srbiji, Francuskoj, Švicarskoj, Njemačkoj i Italiji.